FD-column Laura van Geest: 'Dreigt trias politica dramadriehoek te worden?'

De verslaggeving uit de rechtbank bereikt tegenwoordig steeds vaker de pagina’s ‘economie’ van de krant. Dat zagen we als eerste in de klimaatzaak van Urgenda tegen de Staat. En later ook in de zaak tegen Shell en bij de aankondiging rond ING. Rechtbankuitspraken kunnen ook forse gevolgen hebben voor de economie. Dat is ook het oogmerk van de eisers natuurlijk, maar het is wel even wennen. Zijn de verhoudingen binnen de trias politica aan het schuiven of is dit juist de klassieke balanceeroefening tussen de drie staatsmachten; de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke?

Je zou het misschien niet denken, maar onder economen is het recht populair. Ze zweren bij sterke instituties. Zonder de zekerheid en voorspelbaarheid van de rechtstaat floreert geen economie.

In hun standaardwerk Why Nations Fail beschrijven Daron Acemoglu en James Robinson de uiteenlopende lotgevallen van het Amerikaanse El Paso en het Mexicaanse Ciudad Juarez op de Amerikaans-Mexicaanse grens als maar een van de vele voorbeelden. Beide steden hebben dezelfde geografische omstandigheden, een zelfde bevolking, maar andere instituties, en dus andere economische resultaten.

Zelfbinding

Economen zien de wet ook als middel tegen politieke kortzichtigheid. Maak de centrale bank bij wet onafhankelijk en je voorkomt dat politici de economie met te ruim rentebeleid opzwepen in de aanloop naar verkiezingen. Ook kun je via zelfbinding budgettaire extravagantie voorkomen, voordat de financiële markten dat hardhandig afdwingen. Denk aan het Stabiliteits- en Groeipact (SGP) met zijn beroemde 3% en 60% van het bbp. Politici met een lange tijdshorizon verkiezen bewust een gematigd monetair en budgettair menu, om zo een boom and bust-cyclus van overeten en vervolgens hongeren te vermijden.

Dit concept van zelfbinding heeft ook navolging gekregen in de wereld van duurzaamheid. Er is een Klimaatwet, waarin de Nederlandse overheid zich expliciet committeert aan de klimaatdoelstellingen van de EU.

Maar soms worden politici even van hun à propos gebracht door het recht. Waar bij het SGP politici ex ante expliciet ervoor kozen om zichzelf aan de mast te binden, bleken ze bij de klimaatcasus ex post opeens impliciet een juridisch commitment te zijn aangegaan. De Urgenda-casus was overigens voor velen een verrassing; ze heet niet voor niets baanbrekend te zijn.

Ook anders is het theater waar het oordeel wordt geveld. Bij het SGP is er expliciet voor gekozen het finale oordeel bij politici, niet bij de rechterlijke macht, te beleggen. Bij een gang naar de rechter is de bril automatisch de bril van een jurist. En brillen verschillen. De jurist kijkt naar rechten en plichten, naar afspraken en commitments, naar zorgvuldigheid en zorgplicht. De economische discipline kijkt naar zaken als effectiviteit en efficiency, naar afruilen tussen doelen. (Het effect van lokaal beleid op het klimaat is door de mondiale schaal per definitie marginaal, hoe moreel wenselijk misschien ook.)

Diversiteit

Verschillende perspectieven helpen om tot beter inzicht te komen. Niet voor niets worden tegenwoordig alom de zegeningen van diversiteit en multidisciplinariteit bezongen. Het parlement is misschien geen perfecte afspiegeling van de Nederlandse samenleving, het is logischerwijs diverser dan de rechterlijke macht.

Met de klimaatrechtszaken verkeren we in een periode van onzekerheid. Economen zijn daar altijd beducht voor. Maar je kunt ook denken, we krijgen helderheid, we nemen een voorsprong. Zonder rechtszaken had de afschaffing van de slavernij nog langer op zich laten wachten.

Blijft de vraag wat er gebeurt als deze benadering op andere terreinen navolging vindt. Een gedachtenexperiment. Je ziet de geopolitieke spanningen oplopen en bent beducht voor een oorlog. Stel je denkt vervolgens dat een goed geëquipeerd leger daarvoor toch het minste is wat je van je overheid mag verwachten ter bescherming van lijf en leden. Vervolgens constateer je dat in Navo-verband de internationale norm van 2% van het bbp aan defensiebesteding is afgesproken. Nederland komt daar nog niet aan. Tijd voor een gang naar de rechter? En er zijn meer internationale normen die inspiratie kunnen bieden voor een gang naar de rechter, zoals de Official Development Assistance-norm (ODA).

Verschuiving

Niet alles kan, en zeker niet tegelijk, zo sprak premier Willem Drees al in de jaren vijftig. Traditioneel staan politici voor de ondankbare taak diverse perspectieven en belangen in de tijd tegen elkaar af te wegen. Dreigt nu een verschuiving van deze taak van parlement naar rechtszaal? Ligt voor de trias politica de dramadriehoek op de loer? Arme juristen, ze lijken me niet te benijden.

Meer informatie

Eerdere columns in het FD van Laura van Geest