Wat Europa kan leren van de recente crises - column Laura van Geest FD

Vijf jaar geleden brak het grote thuiswerken aan. Het was half maart en ik vertrok huiswaarts na amper zes weken als nieuwe bestuursvoorzitter bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM). Wat begon bleek een grote oefening in business continuity management. Voor mij, voor AFM, voor Nederland en voor de wereld. Al improviserend sloegen we ons er redelijk doorheen, maar zeker niet foutloos. Nu is het tijd om de balans op te maken. Zijn we dankzij het natuurlijke experiment fit for the future? Thuiswerken blijkt een blijvertje − is dat alles, of valt er meer te leren? En passen we die lessen ook toe? 

Niet beter voorbereid 

Ondanks allerhande evaluaties lijken we niet beter voorbereid op de uitbraak van een nieuwe pandemie. Het hoofdlijnenakkoord zette een streep door de plannen voor een structurele intensivering van de zorg ter waarde van €300 mln. We hebben nu 850 ic-bedden, bij de start van de pandemie waren dat er nog 1150. Versterking van de nationale crisisorganisatie ligt ingewikkeld, de komst van een goed informatiesysteem om virusuitbraken te spotten is onzeker. Extra onhandig is dat de klassieke bestrijding van virussen niet meer vanzelfsprekend is: de populariteit van vaccins is op zijn retour. Ook het publieke leven stilleggen stuit op weerstand. 

Dan is er nog het fenomeen van schaarste. De markt van mondkapjes was een ware jungle, de prijs wat de gek ervoor gaf. Samenwerkingen binnen de Europese Unie lieten op zich wachten. Welke maatregelen zetten we een volgende keer in, als een onvermijdelijk nieuw virus de kop opsteekt? Is er een plan? Mensen neigen naar kortzichtigheid, en politici plaatsen  ‘belangrijk’ niet makkelijk boven ‘urgent’.

Over het algemeen geldt: een ezel stoot zich niet tweemaal aan dezelfde steen. Toch vervielen we in exact dezelfde fouten toen Rusland Oekraïne binnenviel. 

Samen sterk?

Russisch gas viel weg, leveringszekerheid was niet langer gegarandeerd, paniek alom. De energieprijzen gingen door het plafond doordat diverse EU-landen los van elkaar begonnen te hamsteren op grote schaal, zodat de gasbergingen ruim voor de winter goed gevuld zouden zijn. De producenten van vloeibaar gas sponnen er garen bij. ‘Samen staan we sterk’ is binnen de EU nog geen automatisme.

Productieprocessen kwamen dichter bij de consument: geopolitieke spanningen maakten de impact voelbaar. China als ‘fabriek van de wereld’ zorgde voor lage prijzen, maar ook voor grote afhankelijkheid. Daarom blijven diversificatie, nearshoring en reshoring hoog op de agenda. Toch werd de EU eerder méér dan minder afhankelijk van China. De vergroening van de economie leidde tot een grotere import van cleantech, hogere energieprijzen tot meer chemie importen. De digitale afhankelijkheid van China wordt bewuster beheerst, maar die van de Verenigde Staten – onze (voormalige?) bondgenoot – stukken minder. Reguleren, beprijzen en zo nodig subsidiëren, blijkt effectiever dan management by speech, laten de VS zien. Maar goedkoop is dat niet.

‘Never waste a good crisis’ 

De economische klap van de pandemie werd opgevangen met steunprogramma’s, nationaal en Europees. Het Nederlandse beleid voorkwam veel leed, maar tegen de prijs van magere productiviteit. Het beleid werd te lang volgehouden en richtte zich op bedrijven in plaats van op werkenden, waardoor arbeid minder verplaatste naar productievere plekken. Zonde. En iets om te vermijden in een volgende crisis.

Er was ook Europese steun, gericht op herstel en veerkracht. Deze werd gefinancierd met EU-obligaties waaraan voorwaarden verbonden waren, mede op aandringen van Nederland. Die obligaties waren niet goedkoop, want door de vormgeving en het tijdelijke karakter lag de rente hoger dan bij staatsobligaties met een vergelijkbare kredietscore. Nederland ontving eind 2024 pas een eerste tranche van een plan uit 2022. Hervormen vraagt een steuntje in de rug, ook in Nederland 

Na de pandemie in 2020 en de Russische inval in Oekraïne in 2022, biedt nu de terugkeer van Trump in 2024 grote uitdagingen voor Europa. ‘Never waste a good crisis’, sprak Churchill. Laat dit het moment zijn om de lessen van de vorige crises toe te passen. Driemaal is scheepsrecht. Laat ons niet uit elkaar drijven, ook niet als Trump verschillende tarieven loslaat op de EU-leden. Laten we nadenken over een weerbaardere economie, bijvoorbeeld door de duurzaamheidstransitie te versnellen. Laten we pragmatisch kijken hoe we Europa’s veiligheid borgen en dat slim financieren − is een EU-obligatie voor defensie nu echt het ergste wat ons kan overkomen (gezien ook art. 5 NAVO verdrag)? Veel van het succes van de particuliere sector in de VS vindt zijn oorsprong bij (D)ARPA, het Amerikaanse ontwikkelingscentrum van defensie Een zeldzaam geval van win win? 

Zie ook de website van het Financieele Dagblad